Αυτό που δεν πρέπει να ξεχνάμε, είναι ότι ο Σμιθ είναι πρώτα απ' όλα φιλόσοφος και μετά οικονομολόγος. Όπως και οι άλλοι μεγάλοι φιλελεύθεροι της κλασικής εποχής, αναλύει τα οικονομικά φαινόμενα υπό το πρίσμα μιας πολύ ευρύτερης οπτικής, χρησιμοποιώντας έννοιες που συχνά προέρχονται από το χώρο της ηθικής και πολιτικής φιλοσοφίας. Αυτό ουσιαστικά σημαίνει ότι η Πολιτική Οικονομία είναι παρακλάδι της ηθικής φιλοσοφίας του σκοτικού Διαφωτισμού που διακονεί ο Σμιθ. Αν θέλουμε να κατανοήσουμε τον "Πλούτο των Εθνών", πρέπει να δούμε με ποιον ακριβώς τρόπο συνδέεται με το άλλο μεγάλο (φιλοσοφικό) βιβλίο του συγγραφέα, τη "Θεωρία των Ηθικών Συναισθημάτων". Το ερώτημα που θέτει σε αυτό -γνωστό στους φιλοσοφικούς κύκλους της εποχής του και ως "Πρόβλημα του Άνταμ Σμιθ"-, είναι για ποιο λόγο ο άνθρωπος, ένα κατά βάση ιδιοτελές ον, αναπτύσσει μια σειρά από ηθικά συναισθήματα και κοινωνικές αρετές, όπως η εντιμότητα, η καλοσύνη, η φιλία, η φιλανθρωπία, η συμπόνια, η ευσπλαχνία, η γενναιοδωρία και, πάνω απ' όλα, η δικαιοσύνη, τα οποία κωδικοποιεί με τον όρο "συμπάθεια". Τα συναισθήματα αυτά αποδεικνύουν ότι ο άνθρωπος είναι ένα κοινωνικό ον, που υπερβαίνει κατά πολύ τα στενά όρια μιας άκρατης ατομιστικής ιδιοτέλιας και νοιάζεται πραγματικά για τον συνάνθρωπο του.
Εκ πρώτης όψεως, η αντίφαση είναι έκδηλη: ο μεν Πλούτος των εθνών εκθειάζει το προσωπικό συμφέρον (self-interest), δηλαδή την αγάπη για τον εαυτό μας, η δε Θεωρία των Ηθικών Συναισθημάτων υμνεί τη "συμπάθεια" (sympathy), δηλαδή την αγάπη για τον πλησίον. Για να λυθεί ο γρίφος, πρέπει να διευκρινιστεί η σχέση μεταξύ των δύο βιβλίων. Κατά την γνώμη μου, η ορθή προσέγγιση είναι να εντάξουμε τον Πλούτο των Εθνών στο ευρύτερο πλαίσιο της Θεωρίας των Ηθικών Συναισθημάτων. Ο Σμιθ πιστεύει ακράδαντα ότι ο άνθρωπος οφείλει να επιδιώκει το προσωπικό συμφέρον, στη βάση όμως των ηθικών αξιών, των εθίμων, των συνηθειών και των κανόνων συμπεριφοράς που επικρατούν στην κοινωνία όπου ζει και εργάζεται. Οι ηθικές και πολιτισμικές αυτές αξίες αποτελούν τον συνεκτικό ιστό των εμπορικών συναλλαγών και διαμορφώνουν το κλίμα εμπιστοσύνης που χρειάζεται για την εύρυθμη λειτουργία της αγοράς. Με το σεβασμό, μάλιστα, αυτών των αρχών στις καθημερινές εμπορικές συναλλαγές, οι αγορές συμβάλλουν έμπρακτα στην παγίωση και στην περαιτέρω διάχυσή τους στην κοινωνία. Αν η ιδιοτέλεια υπερβεί τα καθιερωμένα όρια και αρχίσει να παραβιάζει αυτές τις αρχές, τότε εκλείπει η εμπιστοσύνη και οι αγορές καταρρέουν. Άρα, η επιδίωξη του προσωπικού συμφέροντος υπόκειται σε σαφείς ηθικούς και πολιτισμικούς περιορισμούς. Η αχαλίνωτη ιδιοτέλεια δεν είναι κοινωνική αρετή, αλλά παράγοντας αποσταθεροποίησης της οικονομίας και της κοινωνίας. Γι' αυτό απαιτούνται έλεγχος και ρύθμιση των αγορών, ώστε να διασφαλίσει το αναγκάιο κλίμα εμπιστοσύνης, χωρίς το οποίο οι αγορές αδυνατούν να λειτουργήσουν.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου